Të quash kafenë turke “thjesht një pije”, sigurisht që e nënvlerëson atë. Kafeja turke është një ritual, një bisedë dhe, si ndoshta paraardhësi i të gjitha kafeve moderne, është një pjesë historike gati 500-vjeçare, e gdhendur nga UNESCO në listën e trashëgimisë kulturore jomateriale të njerëzimit.
Rrënjët e saj shkojnë edhe më tej. Lani Kingston, profesoreshë e asociuar në Universitetin Shtetëror të Portlandit, thotë se një kokërr e vetme kafeje që daton nga shekulli XII është gjetur në një vend arkeologjik në Emiratet e Bashkuara Arabe. Deri në vitin 1350, sendet e servirjes së kafesë u shfaqën në Turqi, Egjipt dhe Persi.
Por historia e kafesë turke nuk fillon në Turqi, por në Jemen. Në shekullin XV, mistikët sufi thuhet se e konsumonin atë për të qëndruar zgjuar gjatë netëve të gjata lutjesh dhe përkushtimesh. Në vitin 1538, kur Sulltan Sulejmani i njohur në Europë si Sulejmani i Madhërishëm, pushtoi Jemenin, kafeja gjeti rrugën e saj në Perandorinë Osmane. Brenda një viti, kokrrat kishin arritur në Kostandinopojë – qytetin e lashtë që tani është Stambolli.
Në vitin 1539, admirali i famshëm osman Hayreddin Barbarossa regjistroi një pronë që përfshinte një “kahve odas?” ose ndryshë edhe dhomë kafeje.
Deri në vitet 1550, “kahvehanet” e para, ose ndryshe kafenetë, nisën të shfaqeshin në Stamboll. Popullariteti i ri i pijes riformësoi shpejt jetën kulturore. Metoda osmane e përgatitjes së kafesë me xhezve-ibrik, praktikë e bërë edhe në Greqi por me rrënjë në Etiopi, u bë shenja dalluese e kafesë tradicionale turke. Siç shpjegon studiuesja e gastronomisë Merin Sever, ndryshimi themelor midis kafesë turke dhe kafeve të tjera është se xhezve-ibrik është në thelb gatim; nuk zihet, por “gatuhet” në ujë si supë, duke prodhuar një pije të pafiltruar.
Kafenetë shkaktuan polemika. Studiuesit fetarë dhe udhëheqësit politikë në të gjithë Azinë dhe Evropën i shihnin ato si vende për aktivitete subversive dhe biseda boshe. Guvernatori i Mekës, Hay?r Bey, e ndaloi kafenë në qytet në vitin 1511, një dekret që do të zgjaste 13 vjet, për shkak të shqetësimit se do të çonte në ide ekstreme. Sulltanët osmanë i mbyllën vazhdimisht kafenetë nga frika të ngjashme. Megjithatë, ato nuk u zhdukën kurrë plotësisht. Edhe në Anglinë e shekullit të 17-të, mbreti Charles i Dytë u përpoq t’i mbyllte ato, duke dyshuar se në ato kafene po ndodhte një kryengritje anti-mbretëri dhe një bisedë tradhtare.
Kafeja turke në kohët moderne
Në ditët e sotme kafeja është pija jozyrtare në Turqi. Ajo shërben edhe si justifikim që njerëzit të takohen. Ashtu si në shumë vende, kur dy miq që kanë qenë larg njëri-tjetrit duan të bëjnë një bisedë, thonë: “Le të pimë kafe”. Në Turqi, kjo do të thotë diçka më specifike: “Ejani mik tek unë dhe do t’ju përgatis një filxhan kafe turke”.
Rituali i përgatitjes është i saktë dhe i kujdesshëm, duke përfshirë një tenxhere të vogël me dorezë të gjatë të quajtur xhezve, të vendosur mbi zjarr, mundësisht qymyr të nxehtë ose rërë. Lëmshi më i mirë i kafesë gatuhet ngadalë për të lëshuar një shije të pasur dhe për të krijuar një shtresë të bukur sipërfaqësore shkume, që konsiderohet një shenjë cilësie.
Një kafe turke e bërë mirë duhet të shërbehet e nxehtë dhe me shkumë të paprekur, së bashku me një gotë ujë dhe një copë llokum. Uji pastron qiellzën, ndërsa llokumi balancon hidhërimin e pijes.
Etiketa e kafesë është po aq e rëndësishme. Edhe pse shërbehet në filxhanë të vegjël, duhet të pihet me qetësi dhe ngadalë, jo me nxitim si një ekspres. Kjo i jep kohë kafesë të thahet dhe e mban atë në fund të filxhanit.
Kur filxhani është bosh, është koha për ritualin e taseografisë, ose leximit të kafesë në filxhan. Filxhani përmbyset mbi pjatën e tij, lihet të ftohet dhe më pas format dhe simbolet e perceptuara në kafenë e mbetur “lexohen” për kuptim.
Ritualet e kafesë në Turqi gjejnë rrugën e tyre edhe në tradita të tjera kombëtare. Gjatë periudhës së njohjes, një nuse e ardhshme përgatit dhe i shërben kafe turke dhëndrit dhe familjes së tij. Si provë e karakterit të tij, ajo i shton një sasi të bollshme kripe kafesë së dhëndrit. Nëse ai e pi pa u ankuar, ai vërteton durimin, pjekurinë dhe vlerën e tij.
Udhëtimi i kafesë turke nëpër botë atëherë dhe sot
Por kafeja s’qëndroi vetëm ne Turqi, shumë shpejt ajo u zhvendos drejt perëndimit. Venecianët e kanë hasur atë të parët nëpërmjet lidhjeve tregtare. Në vitin 1652, në Londër, Pasqua Rosée hapi atë që besohet të jetë kafeneja e parë e qytetit në Rrugicën e Shën Mëhillit.
Për një qindarkë, klientët mund të pinin sa të donin ndërsa bashkoheshin në bisedën e gjallë. Ashtu si “kahvehane” e Turqisë, këto “universitete me qindarkë” ishin qendra lajmesh, politike dhe, ndonjëherë, mospajtimi. Në mënyrë specifike, ato ishin vende të mospajtimit mashkullor. Gratë nuk lejoheshin të pinin kafe në asnjërën kulturë, por në Londër gratë të paktën mund të punonin në një kafene.
Në kohët e sotme po punohet shumë për ta prezantuar kafenë turke në botë. Ay?e Kapusuz organizon panaire pune për kafenë turke në Londër, ndërsa në Nju Jork, Uluç Ülgen, i njohur edhe si Dr. Honeybreë, drejton Sallën e Kafesë Turke, duke ofruar seanca teatrale të pirjes së kafesë dhe parashikimit të fatit.
“Pavarësisht shijes së hidhur të kafesë turke, amerikanët e pinë atë deri në pikën e fundit për shfaqjen e leximit të filxhanit”, thotë ai.
Ku mund të pijmë kafe të mirë në Stamboll
Për të shijuar një përvojë të vërtetë kafeje në Turqi, Kapusuz këshillon të gjeni një vend ku ajo përgatitet ngadalë në xhezve, mundësisht mbi rërë të nxehtë dhe shërbehet e ngrohtë me shkumë të trashë, plus llokum dhe ujë.
Në Stamboll, Kapusuz rekomandon Haf?z Mustafa, Mandabatmaz në Rrugën ?stiklal dhe Nuri Toplar në Pazarin Egjiptian të qytetit. Për një shije moderne, sugjerohet Hac? Bekir në Kad?köy.
Leximet në filxhanë kafeje mund të gjenden në lagjen Sultanahmet të Stambollit ose pranë Tünel në Beyo?lu, por studiuesi Do?an sugjeron një qasje më personale, pasi përvoja ka më shumë të bëjë me rrëfimin e historive dhe lidhjen njerëzore sesa me fallxhoren. Kjo mund të nënkuptojë thjesht t’i kërkoni ndihmë një vendasi që pi kafe për të gjetur historinë surprizë që e pret në fund të një filxhani./ CNA